ارزش قياس ( 1 )

از جمله مسائلی كه لازم است ضمن كليات منطق بيان شود ، ارزش منطق‏
است ، و چون غالب ترديد و انكارها در مورد ارزش منطق ، درباره ارزش‏
قياس بوده است ، ما آن را تحت عنوان ارزش قياس بحث می‏كنيم . و به‏
همين دليل اين بحث را كه مربوط به فايده منطق است و طبق معمول بايد در
اول كار بدان توجه شود ما پس از بحث قياس قرار داديم .
پاورقی :
( 1 ) قياس چيزی است كه در بسياری از علوم به كار می‏رود . علوم تجربی‏
نيز خالی از قياس نيستند ، بلكه بنابر تحقيق دقيق منطقيون نظير بوعلی و
خواجه نصيرالدين طوسی و غيرهم ، در هر تجربه‏ای يك قياس نهفته است . و
ما در پاورقيهای جلد دوم اصول فلسفه در اين باره بحث كرده‏ايم . و از
اينرو اگر قياس فاقد ارزش و اعتبار باشد همه علوم و نه تنها علومی كه‏
قياس را به صورت آشكار در استدلالات خود به كار می‏برند بی‏اعتبار خواهند
بود . البته آنچه در درجه اول بی‏اعتبار خواهد بود فلسفه است ، زيرا
فلسفه از هر علم و فن ديگر قياسی‏تر است . منطق نيز بی‏اعتبار خواهد بود ،
از دو جهت : يكی اين كه منطق نيز در استدلالات خود از قياس استفاده‏
می‏كند ، ديگر اين كه بيشتر قواعد منطق به طور مستقيم و يا غير مستقيم‏
مربوط است به " چگونه بايدی قياس " و اگر قياس فاقد ارزش و اعتبار
باشد اكثر قواعد منطق بلاموضوع است .

قياس چنانكه قبلا دانستيم ، نوعی عمل است اما عمل ذهن . قياس نوعی‏
خاص تفكر و سير ذهن از معلوم به مجهول برای تبديل آن به معلوم است .
بديهی است كه قياس خود جزء منطق نيست ، همچنانكه جزء هيچ علم ديگر
نيست ، زيرا " عمل " است نه " علم " اما عمل ذهن ، [ ولی به اعتبار
ديگر ] داخل در موضوع منطق است ، زيرا قياس يكی از انواع حجت است و
حجت يكی از دو موضوع منطق است . آنچه جزء منطق است و به نام باب‏
قياس خوانده می‏شود قواعد مربوط به قياس است كه قياس بايد چنين و چنان‏
و دارای فلان شرايط باشد . همچنانكه بدن انسان جزء هيچ علمی نيست ، بلكه‏
مسائل علمی مربوط به بدن انسان است كه جزء علم فيزيولوژی يا پزشكی است.

دو نوع ارزش

ارزش منطق از دو نظر مورد بحث صاحبنظران قرار گرفته است :
1 - از نظر صحت
2 - از نظر افاده
برخی اساسا قواعد منطق را پوچ و غلط و نادرست دانسته‏اند . برخی ديگر
گفته‏اند غلط نيست اما مفيد فايده‏ای هم نيست ، دانستن و ندانستن آنها
علی السويه است ، آن فايده‏ای كه برای منطق ذكر شده يعنی " آلت " بودن‏
و " ابزار علوم " بودن و بالاخره نگهداری ذهن از غلط بر آن مترتب‏
نمی‏شود ، پس صرف وقت در آن بيهوده است .

هم در جهان اسلام و هم در جهان اروپا ، بسيار كسان ارزش منطق را يا از
نظر صحت و يا از نظر مفيد بودن نفی كرده‏اند .
در جهان اسلام در ميان عرفا ، متكلمين ، محدثين از اين كسان می‏بينيم .
از آن ميان از ابوسعيد ابوالخير ، سيرافی ، ابن تيميه جلال الدين سيوطی ،
امين استرآبادی بايد نام برد . عرفا به طور كلی " پای استدلاليان را
چوبين می‏دانند " . آنچه از ابوسعيد ابوالخير معروف است ايراد " دور
" است كه بر شكل اول وارد كرده و بو علی به آن جواب داده است ( ما
بعدا آن را نقد و تحليل خواهيم كرد ) . سيرافی هر چند شهرت بيشترش به‏
علم نحو است اما متكلم هم هست . ابوحيان توحيدی در كتاب " الامتاع‏
والمؤانسه " مباحثه عالمانه او را با " متی ابن يونس " فيلسوف مسيحی‏
در مجلس ديو ابن الفرات درباره ارزش منطق نقل كرده است ، و محمد
ابوزهره در كتاب " ابن تيميه " آن را بازگو نموده است . خود ابن‏
تيميه كه از فقها و محدثين بزرگ اهل تسنن و پيشوای اصلی وهابيه به شمار
می‏رود كتابی دارد به نام " الرد علی المنطق " كه چاپ شده است .
جلال الدين سيوطی نيز كتابی دارد به نام " صون المنطق والكلام عن المنطق‏
والكلام " كه در رد علم منطق و علم كلام نوشته است . امين استرآبادی كه‏
از علمای بزرگ شيعه و رأس اخباريين شيعه و معاصر با اوايل صفويه است ،
كتابی دارد به نام " فوائد المدينه " . در فصل يازدهم و دوازدهم آن‏
كتاب بحثی دارد درباره بی‏فايده بودن منطق .
در جهان اروپا نيز گروه زيادی بر منطق ارسطو هجوم برده‏اند . از نظر
بعضی اين منطق آنچنان منسوخ است كه هيئت

بطلميوسی ، اما صاحبنظران می‏دانند كه منطق ارسطو بر خلاف هيئت بطلميوسی‏
مقاومت كرده و نه تنها هنوز هم طرفدارانی دارد ، مخالفان نيز اعتراف‏
دارند كه لااقل قسمتی از آن درست است . منطق رياضی جديد عليرغم ادعای‏
بعضی از طرفداران آن ، متمم و مكمل منطق ارسطويی و امتداد آن است نه فسخ‏
كننده آن . ايرادهايی كه منطقيون رياضی بر منطق ارسطويی گرفته‏اند فرضا از
طرف خود ارسطو به آن ايرادها توجهی نشده باشد ، سالها قبل از اين‏
منطقيون ، از طرف شارحان و مكملان اصيل منطق ارسطويی مانند ابن سينا
بدانها توجه شده و رفع نقص شده است .
در جهان اروپا افرادی كه در مبارزه با منطق ارسطويی شاخص شمرده می‏شوند
زيادند و از آنها فرنسيس بيكن ، دكارت ، پوانكاره ، استوارت ميل ، و
در عصر ما برتراند راسل را بايد نام برد .
ما در اينجا ناچاريم قبل از آن كه به طرح ايرادها و اشكالها و جواب‏
آنها بپردازيم ، بحثی را كه معمولا در ابتدا طرح می‏كنند و ما عمدا تأخير
انداختيم طرح نمائيم ، و آن تعريف فكر است . از آن جهت لازم است‏
تعريف و ماهيت فكر روشن شود كه قياس خود نوعی تفكر است ، و گفتيم كه‏
عمدتا بحثهای طرفداران يا مخالفان منطق ارسطويی درباره ارزش قياس است‏
و در واقع درباره ارزش اين نوع تفكر است . مخالفان برای اين نوع تفكر
صحيح ارزشی قائل نيستند ، و طرفداران مدعی هستند كه نه تنها تفكر قياسی‏
با ارزش است ، بلكه هر نوع تفكر ديگر ولو به صورت پنهان و نا آگاه‏
مبتنی بر تفكر قياسی است .

تعريف فكر

فكر يكی از اعمال ذهنی بشر و شگفت انگيزترين آنها است . ذهن ، اعمال‏
چندی انجام می‏دهد . ما در اينجا فهرست‏وار آنها را بيان می‏كنيم تا عمل‏
فكر كردن روشن شود و تعريف فكر مفهوم مشخصی در ذهن ما بيابد .
1 - اولين عمل ذهن تصوير پذيری از دنيای خارج است . ذهن از راه حواس‏
با اشياء خارجی ارتباط پيدا می‏كند و صورتهايی از آنها نزد خود گرد می‏آورد
. حالت ذهن از لحاظ اين عمل حالت يك دوربين عكاسی است كه صورتها را
بر روی يك فيلم منعكس می‏كند . فرض كنيد ما تاكنون به اصفهان نرفته‏
بوديم و برای اولين بار رفتيم و بناهای تاريخی آنجا را مشاهده كرديم . از
مشاهده آنها يك سلسله تصويرها در ذهن ما نقش می‏بندد . ذهن ما در اين‏
كار خود صرفا " منفعل " است يعنی عمل ذهن از اين نظر صرفا " قبول "
و " پذيرش " است .
2 - پس از آنكه از راه حواس ، صورتهايی در حافظه خود گرد آورديم ،
ذهن ما بيكار نمی‏نشيند ، يعنی كارش صرفا انبار كردن صورتها نيست ، بلكه‏
صورتهای نگهداری شده را به مناسبتهايی از قرارگاه پنهان ذهن به صفحه‏
آشكار خود ظاهر می‏نمايد . نام اين عمل يادآوری است . يادآوری بی‏حساب‏
نيست . گوئی خاطرات ذهن ما مانند حلقه‏های زنجير به يكديگر بسته شده‏اند
. يك حلقه كه بيرون كشيده می‏شود پشت سرش حلقه ديگر ، و پشت سر آن ،
حلقه ديگر ظاهر می‏شود و به اصطلاح علماء روانشناسی ، معانی يكديگر را "
تداعی " می‏كنند . شنيده‏ايد كه

می‏گويند : الكلام يجر الكلام سخن از سخن بشكفد . اين همان تداعی معانی و
تسلسل خواطر است .
پس ذهن ما علاوه بر صورت گيری و نقش پذيری كه صرفا " انفعال " است‏
، و علاوه بر حفظ و گردآوری ، از " فعاليت " هم برخوردار است ، و آن‏
اين است كه صور جمع شده را طبق يك سلسله قوانين معين كه در روانشناسی‏
بيان شده است . به ياد می‏آورد . عمل " تداعی معانی " روی صورتهای‏
موجود جمع شده صورت می‏گيرد بدون آنكه دخل و تصرفی و كم و زيادی صورت‏
گيرد .
3 - عمل سوم ذهن تجزيه و تركيب است . ذهن علاوه بر دو عمل فوق يك كار
ديگر هم انجام می‏دهد و آن اين كه يك صورت خاص را كه از خارج گرفته‏
تجزيه می‏كند ، يعنی آن را به چند جزء تقسيم و تحليل می‏كند ، در صورتی كه‏
در خارج به هيچ وجه تجزيه‏ای وجود نداشته است . تجزيه‏های ذهن چند گونه‏
است : گاهی يك صورت را به چند صورت تجزيه می‏كند ، و گاهی يك صورت‏
را به چند معنی تجزيه می‏كند . تجزيه يك صورت به چند صورت ، مانند اين‏
كه يك اندام كه دارای مجموعی از اجزاء است ، ذهن در ظرفيت خود آن‏
اجزاء را از يكديگر جدا می‏كند و احيانا با چيز ديگر پيوند می‏زند . تجزيه‏
يك صورت به چند معنی مثل آنجا كه خط را می‏خواهد تعريف كند كه به "
كميت متصل دارای يك بعد " تعريف می‏كند يعنی ماهيت خط را به سه جزء
تحليل می‏كند : كميت ، اتصال ، بعد واحد . و حال آن كه در خارج سه چيز
وجود ندارد . و گاهی هم تركيب می‏كند . آن هم انواعی دارد . يك نوع‏

آن اين است كه چند صورت را با يكديگر پيوند می‏دهد ، مثل اين كه اسبی با
چهره انسان تصوير می‏كند . سرو كار فيلسوف با تجزيه و تحليل و تركيب‏
معانی است . سرو كار شاعر يا نقاش با تجزيه و تركيب صورتها است .
4 - تجريد و تعميم . عمل ديگر ذهن اين است كه صورتهای ذهنی جزئی را كه‏
به وسيله حواس دريافت كرده است ، تجريد می‏كند ، يعنی چند چيز را كه در
خارج هميشه باهم‏اند و ذهن هم آنها را با يكديگر دريافت كرده ، از يكديگر
تفكيك می‏كند . مثلا عدد را همواره در يك معدود و همراه يك شی‏ء مادی‏
دريافت می‏كند ، ولی بعد آن را تجريد و تفكيك می‏كند به طوريكه اعداد را
مجزا از معدود تصور می‏نمايد . از عمل تجريد بالاتر عمل تعميم است .
تعميم ، يعنی اين كه ذهن صورتهای دريافت شده جزئی را در داخل خود به‏
صورت مفاهيم كلی در می‏آورد . مثلا از راه حواس ، افرادی از قبيل زيد و
عمرو و احمد و حسن و محمود را می‏بيند ولی بعدا ذهن از همه اينها يك‏
مفهوم كلی و عام می‏سازد به نام " انسان " .
بديهی است كه ذهن هيچ گاه انسان كلی را به وسيله يكی از حواس ادراك‏
نمی‏كند ، بلكه پس از ادراك انسانهای جزئی يعنی حسن و محمود و احمد ،
يك صورت عام و كلی از همه آنها به دست می‏دهد .
ذهن در عمل تجزيه و تركيب ، و همچنين در عمل تجريد و تعميم ، روی‏
فرآورده‏های حواس دخل و تصرف می‏كند ، گاهی به صورت تجزيه و تركيب و
گاهی به صورت تجريد و تعميم .

5 - عمل پنجم ذهن همان است كه مقصود اصلی ما بيان آن است ، يعنی تفكر
و استدلال كه عبارت است از مربوط كردن چند امر معلوم و دانسته برای كشف‏
يك امر مجهول و ندانسته . در حقيقت فكر كردن نوعی ازدواج و توالد و
تناسل در ميان انديشه‏هاست . به عبارت ديگر : تفكر نوعی سرمايه‏گذاری‏
انديشه است برای تحصيل سود و اضافه كردن بر سرمايه اصلی . عمل تفكر خود
نوعی تركيب است اما تركيبی زاينده و منتج ، بر خلاف تركيبهای شاعرانه و
خيالبافانه كه عقيم و نازا است .
اين مسئله است كه بايد در باب ارزش قياس مورد بحث قرار گيرد كه‏
آيا واقعا ذهن ما قادر است از طريق تركيب و مزدوج ساختن معلومات خويش‏
، به معلوم جديدی دست بيابد و مجهولی را از اين راه تبديل به معلوم كند
يا خير ، بلكه يگانه راه كسب معلومات و تبديل مجهول به معلوم آن است‏
كه از طريق ارتباط مستقيم با دنيای خارج بر سرمايه معلومات خويش‏
بيفزايد . از طريق مربوط كردن معلومات در درون ذهن نمی‏توان به معلوم‏
جديد دست يافت .
اختلاف نظر تجربيون و حسيون از يك طرف ، و عقليون و قياسيون از طرف‏
ديگر در همين نكته است . از نظر تجربيون راه منحصر برای كسب معلومات‏
جديد تماس مستقيم با اشياء از طريق حواس است . پس يگانه راه صحيح‏
تحقيق در اشياء " تجربه " است . ولی عقليون و قياسيون مدعی هستند كه‏
تجربه يكی از راهها است . از طريق مربوط كردن معلومات قبلی نيز می‏توان‏
به يك سلسله معلومات جديد دست يافت . مربوط كردن معلومات برای‏

صورت يك " معما " می‏آورند از نظر منطقی تجزيه و تحليل می‏كنيم تا
معلوم گردد چگونه گاهی ذهن از طريق پله قرار دادن معلومات خود به مجهولی‏
دست می‏يابد .
فرض كنيد پنج كلاه وجود دارد كه سه تای آن سفيد است و دو تا قرمز . سه‏
نفر به ترتيب روی پله‏های نردبانی نشسته‏اند و طبعا آن كه بر پله سوم است‏
دو نفر ديگر را می‏بيند ، و آن كه در پله دوم است تنها نفر پله اول را
می‏بيند ، و نفر سوم هيچكدام از آن دو را نمی‏بيند ، و نفر اول و دوم مجاز
نيستند كه پشت سر خود نگاه كنند . در حالی كه چشمهای آنها را می‏بندند ،
بر سر هر يك از آنها يكی از آن كلاهها را می‏گذارند و دو كلاه ديگر را مخفی‏
می‏كنند و آنگاه چشم آنها را باز می‏كنند و از هر يك از آنها می‏پرسند كه‏
كلاهی كه بر سر تو است چه رنگ است ؟ نفر سوم كه بر پله سوم است پس از
نگاهی كه به كلاههای دو نفر ديگر می‏كند فكر

می‏كند و می‏گويد من نمی‏دانم . نفر پله دوم پس از نگاهی به كلاه نفر اول كه‏
در پله اول است كشف می‏كند كه كلاه خودش چه رنگ است و می‏گويد كلاه من‏
سفيد است . نفر اول كه بر پله اول است فورا می‏گويد : كلاه من قرمز است.
اكنون بايد بگوييم نفر اول و دوم با چه استدلال ذهنی كه جز از نوع قياس‏
نمی‏تواند باشد بدون آنكه كلاه سر خود را مشاهده كنند ، رنگ كلاه خود را
كشف كردند ؟ و چرا نفر سوم نتوانست رنگ كلاه خود را كشف كند ؟
علت اين كه نفر سوم نتوانست رنگ كلاه خود را كشف بكند اين است كه‏
رنگ كلاههای نفر اول و دوم برای او دليل هيچ چيز نبود ، زيرا يكی سفيد
بود و ديگری قرمز ، پس غير آن دو كلاه سه كلاه ديگر وجود دارد كه يكی از
آنها قرمز است و دو تا سفيد و كلاه او می‏تواند سفيد باشد و می‏تواند قرمز
باشد . لهذا او گفت من نمی‏دانم . تنها در صورتی او می‏توانست رنگ كلاه‏
خود را كشف كند كه كلاههای دو نفر ديگر هر دو قرمز می‏بود . در اين صورت‏
او می‏توانست فورا بگويد كلاه من سفيد است ، زيرا اگر كلاه آن دو نفر را
می‏ديد كه قرمز است ، چون می‏دانست كه دو كلاه قرمز بيشتر وجود ندارد ،
حكم می‏كرد كه كلاه من سفيد است ، ولی چون كلاه يكی از آن دو نفر قرمز بود
و كلاه ديگری سفيد بود ، نتوانست رنگ كلاه خود را كشف كند . ولی نفر دوم‏
همينكه از نفر سوم شنيد كه گفت من نمی‏دانم ، دانست كه كلاه خودش و كلاه‏
نفر اول هر دو قرمز نيست ، والا نفر سوم نمی‏گفت من نمی‏دانم ، بلكه‏
می‏دانست كه رنگ كلاه خودش چيست . پس يا

بايد كلاه او و نفر اول هر دو سفيد باشد و يا يكی سفيد و يكی قرمز ، و چون‏
ديد كه كلاه نفر اول قرمز است ، كشف كرد كه كلاه خودش سفيد است . يعنی‏
از علم به اين كه هر دو كلاه قرمز نيست ( اين علم از گفته نفر سوم پيدا
شد ) و علم به اين كه كلاه نفر اول قرمز است ، كشف كرد كه كلاه خودش‏
سفيد است .
و علت اين كه نفر اول توانست كشف كند كه رنگ كلاه خودش قرمز است‏
اين است كه از گفته نفر سوم علم حاصل كرد كه كلاه خودش و كلاه نفر دوم هر
دو قرمز نيست ، و از گفته نفر دوم كه گفت كلاه من سفيد است علم حاصل‏
كرد كه كلاه خودش سفيد نيست ، زيرا اگر سفيد می‏بود نفر دوم نمی‏توانست‏
رنگ كلاه خودش را كشف كند . از اين دو علم ، برايش كشف شد كه كلاه‏
خودش قرمز است .
اين مثال اگر چه يك معمای دانش آموزانه است ، ولی مثال خوبی است‏
برای اينكه ذهن در مواردی بدون دخالت مشاهده ، صرفا با عمل قياس و
تجزيه و تحليل ذهنی به كشف مجهولی نائل می‏آيد . در واقع در اين موارد ،
ذهن ، قياس تشكيل می‏دهد و به نتيجه می‏رسد . انسان اگر دقت كند می‏بيند
در اين موارد ذهن تنها يك قياس تشكيل نمی‏دهد بلكه قياسهای متعدد تشكيل‏
می‏دهد ، ولی آنچنان سريع تشكيل می‏دهد و نتيجه می‏گيرد كه انسان كمتر متوجه‏
می‏شود كه ذهن چه اعمال زيادی انجام داده است . دانستن قواعد منطقی قياس‏
از همين جهت مفيد است كه انسان راه صحيح قياس به كار بردن را بداند و
دچار اشتباه كه زياد هم رخ می‏دهد نشود .

طرز قياسهايی كه نفر دوم تشكيل می‏دهد و رنگ كلاه خود را كشف می‏كند اين‏
است :
اگر رنگ كلاه من و كلاه نفر اول هر دو قرمز می‏بود نفر سوم نمی‏گفت‏
نمی‏دانم ، لكن او گفت من نمی‏دانم ، پس رنگ كلاه من و كلاه نفر اول هر دو
قرمز نيست . ( قياسی است استثنائی و نتيجه‏اش تا اينجا اين است كه كلاه‏
نفر اول و دوم قرمز نيست ) .
حالا كه رنگ كلاه من و رنگ كلاه نفر اول هر دو قرمز نيست ، يا هر دو
سفيد است و يا يكی سفيد است و ديگری قرمز ، اما هر دو سفيد نيست ،
زيرا می‏بينيم كه كلاه نفر اول قرمز است ، پس يكی سفيد است و ديگری قرمز
است .
از طرفی ، يا كلاه من سفيد است و كلاه نفر اول قرمز است و يا كلاه نفر
اول سفيد است و كلاه من قرمز است ، لكن كلاه نفر اول قرمز است ، پس كلاه‏
من سفيد است .
اما قياسات ذهنی كه نفر اول تشكيل می‏دهد : اگر كلاه من و كلاه نفر دوم‏
هر دو قرمز بود نفر سوم نمی‏گفت نمی‏دانم ، لكن گفت نمی‏دانم ، پس كلاه من‏
و كلاه نفر دوم هر دو قرمز نيست ( قياس استثنائی ) .
حالا كه هر دو قرمز نيست يا هر دو سفيد است و يا يكی سفيد است و
ديگری قرمز . لكن هر دو سفيد نيست . زيرا اگر هر دو سفيد بود نفر دوم‏
نمی‏توانست كشف كند كه كلاه خودش سفيد است . پس يكی قرمز است و يكی‏
سفيد ( ايضا قياس استثنائی ) .
حالا كه يكی سفيد است و يكی قرمز ، يا كلاه من سفيد است و كلاه نفر دوم‏
قرمز ، و يا كلاه نفر [ دوم سفيد ] است و كلاه

من [ قرمز ] ، لكن اگر كلاه من سفيد می‏بود نفر دوم نمی‏توانست كشف كند كه‏
كلاه خودش سفيد است ، پس كلاه من سفيد نيست ، پس كلاه من قرمز است .
در يكی از سه قياسی كه نفر دوم به كار برده است ، مشاهده ، يكی از
مقدمات است ، ولی در هيچيك از قياسات نفر اول مشاهده دخالت ندارد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: